Luận văn: Thực tiễn thừa kế theo pháp luật Việt Nam

Chia sẻ chuyên mục Đề Tài Luận Văn: Thực tiễn thừa kế theo pháp luật Việt Nam hay nhất năm 2023 cho các bạn học viên ngành đang làm luận văn thạc sĩ tham khảo nhé. Với những bạn chuẩn bị làm bài luận văn tốt nghiệp thì rất khó để có thể tìm hiểu được một đề tài hay, đặc biệt là các bạn học viên đang chuẩn bị bước vào thời gian lựa chọn đề tài làm luận văn thì với đề tài Luận Văn: Thừa kế theo pháp luật – một số vấn đề lý luận và thực tiễn dưới đây chắc chắn sẽ giúp cho các bạn học viên có cái nhìn tổng quan hơn về đề tài sắp đến.

MỞ ĐẦU

1. Tính cấp thiết của đề tài

Chế định thừa kế là một trong những chế định đặc biệt quan trọng trong pháp luật dân sự nên trong bất kỳ Bộ luật dân sự (BLDS) nào, chế định thừa kế luôn chiếm vị trí trọng tâm. Ngay trong Hiến pháp – đạo luật gốc của hệ thống pháp luật Việt Nam, thừa kế được ghi nhận là một quyền cơ bản của công dân. Tại Điều 19 Hiến pháp năm 1959 quy định: “Nhà nước chiếu theo pháp luật bảo hộ quyền thừa kế tài sản tư hữu của công dân” [27]. Tiếp đó, Điều 27 Hiến pháp năm 1980 đã có sự kế thừa và sửa đổi cho phù hợp với thực tiễn: “…Pháp luật bảo hộ quyền thừa kế tài sản của công dân” [29]. Trải qua quá trình phát triển, Hiến pháp năm 1992 tiếp tục ghi nhận và khẳng định “…Nhà nước bảo hộ quyền sở hữu hợp pháp và quyền thừa kế của công dân” [31, Điều 58]. Trên tinh thần của Hiến pháp năm 1992 và kế thừa quy định của BLDS năm 1995, chế định thừa kế được ghi nhận trong BLDS năm 2005 đã có sự thay đổi tích cực, phù hợp với sự phát triển của xã hội và mang tính khả thi hơn. Những quy định về thừa kế trong BLDS năm 2005 được xem là kết quả vượt bậc của quá trình pháp điển hóa, không ngừng hoàn thiện để bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp liên quan đến vấn đề thừa kế của công dân. Theo đó, chế định thừa kế được quy định bao gồm hai hình thức, đó là thừa kế theo di chúc và thừa kế theo pháp luật. Một trong những nét đẹp truyền thống về gia đình trong văn hóa Việt Nam chính là việc chuyển những thành quả của thế hệ đi trước dành tặng cho con cháu. Tuy nhiên, hiện nay, trên thực tế thói quen lập di chúc của người Việt Nam vẫn chưa phổ biến do còn coi trọng các phong tục, tập quán, tình cảm giữa cha con, vợ chồng, anh em… Bên cạnh đó, có rất nhiều trường hợp lập di chúc nhưng bản di chúc này lại không có giá trị pháp lý vì không đáp ứng các điều kiện theo quy định của pháp luật, chẳng hạn như vi phạm về chủ thể lập di chúc, hình thức di chúc, nội dung di chúc. Do đó, phần lớn các vụ việc thừa kế ở Việt Nam được giải quyết theo quy định về thừa kế theo pháp luật.

Trong quá trình xã hội hóa và hội nhập kinh tế quốc tế hiện nay, Việt Nam đã thực sự chuyển mình và có những thay đổi toàn diện và sâu sắc về mọi mặt của đời sống. Dưới ảnh hưởng của nền kinh tế mở đó đã tạo điều kiện cho mọi người đều có cơ hội làm giàu cũng như tự khẳng định mình. Theo đó, tài sản thuộc sở hữu cá nhân ngày càng đa dạng, phong phú cả về giá trị, số lượng, chủng loại, trong đó không phải tài sản nào pháp luật cũng có quy phạm điều chỉnh hay có thể dự liệu hết được. Vấn đề thừa kế di sản cũng từ đó mà nảy sinh nhiều dạng tranh chấp phức tạp. Thực tiễn giải quyết các vụ án về tranh chấp thừa kế gặp phải không ít khó khăn, thậm chí phải xét xử nhiều lần ở nhiều cấp xét xử khác nhau gây tốn kém cả về thời gian và chi phí. Điều này xuất phát từ nhiều nguyên nhân khác nhau trong đó phải kể đến các quy định của pháp luật về thừa kế nói chung và thừa kế theo pháp luật nói riêng vẫn còn thiếu và chưa đồng bộ, chưa rõ ràng, cụ thể dẫn đến nhiều cách hiểu khác nhau là tiền đề cho việc áp dụng không nhất quán. Luận văn: Thực tiễn thừa kế theo pháp luật Việt Nam.

Xuất phát từ những lý do trên, tác giả quyết định chọn đề tài “Thừa kế theo pháp luật – một số vấn đề lý luận và thực tiễn“ làm luận văn thạc sĩ Luật học. Đây là một đề tài có ý nghĩa quan trọng trên cả phương diện lý luận cũng như thực tiễn.

CÓ THỂ BẠN QUAN TÂM ĐẾN DỊCH VỤ

===>>> Viết Thuê Luận Văn Thạc Sĩ Ngành Luật

2. Tình hình nghiên cứu về đề tài

Qua tìm hiểu các công trình nghiên cứu khoa học về pháp luật thừa kế đã có nhiều công trình, bài viết về vấn đề thừa kế nói chung và thừa kế theo pháp luật nói riêng, có thể chia thành ba nhóm lớn như sau:

Nhóm luận văn, luận án: ở nhóm này có thể liệt kê một số công trình nghiên cứu tiêu biểu như Luận án tiến sĩ với nhan đề “Thừa kế theo pháp luật của công dân Việt Nam từ năm 1945 đến nay” đã được tác giả Phùng Trung Tập bảo vệ thành công năm 2002. Với đề tài này, tác giả đã nghiên cứu, hệ thống hóa các quy định pháp luật thừa kế Việt Nam theo quá trình hình thành và phát triển qua các thời kỳ để từ đó đánh giá nội dung những quy định về thừa kế theo pháp luật của công dân Việt Nam. Hay Luận án tiến sĩ luật học “Cơ sở lý luận và thực tiễn của những quy định chung về thừa kế trong Bộ luật Dân sự” của Nguyễn Minh Tuấn đã luận giải những vấn đề lý luận và thực tiễn của các quy định về thừa kế của Việt Nam qua các thời kỳ phát triển. Luận văn thạc sĩ luật học với tựa đề “Thừa kế theo pháp luật của cháu, chắt theo quy định của pháp luật Việt Nam” của Lê Đức Bền cũng góp phần quan trọng làm rõ hơn các quy định về thừa kế theo pháp luật. Tuy nhiên, những đề tài trên đều có phạm vi nghiên cứu rất rộng, mang tính khái quát cao.

Nhóm sách giáo trình, sách chuyên khảo: ở nhóm này, trước tiên phải kể đến cuốn sách chuyên khảo “Luật Thừa kế Việt Nam” của Tiến sĩ Phùng Trung Tập, Nxb Hà Nội, 2008 và cuốn “Pháp luật thừa kế của Việt Nam – Những vấn đề lý luận và thực tiễn” của Nguyễn Minh Tuấn được xuất bản vào năm 2009. Ngoài ra, còn có một số giáo trình và sách bình luận khoa học Luật dân sự Việt Nam. Hầu hết các công trình này mới chỉ dừng lại ở việc phân tích, bình luận các quy định của pháp luật thừa kế chứ chưa hoặc ít đề cập đến thực tiễn thi hành các quy định của pháp luật về vấn đề trên.

Nhóm các bài báo, tạp chí chuyên ngành luật: Các bài nghiên cứu thuộc nhóm này chủ yếu được đề cập trên các tạp chí như Tạp chí Dân chủ và pháp luật, Tạp chí Tòa án nhân dân, Tạp chí Nghiên cứu lập pháp, Tạp chí Luật học… Trong đó phải kể đến bài viết “Hoàn thiện chế định thừa kế trong Bộ luật Dân sự” của Nguyễn Văn Mạnh, đăng trên tạp chí Nghiên cứu lập pháp, số 4, 5 năm 2002; “Hoàn thiện quy định về thừa kế trong Bộ luật Dân sự” của Phạm Văn Tuyết, đăng trên Tạp chí Luật học (số Đặc san), năm 2003; “Về việc cháu, chắt nội, ngoại thừa kế thế vị và hưởng di sản thừa kế theo hàng của ông, bà nội ngoại, các cụ nội, ngoại” của Phùng Trung Tập, đăng trên Tạp chí Tòa án nhân dân, số 24 năm 2005; “Di sản không có người thừa kế hoặc từ chối nhận di sản – vấn đề cần có hướng dẫn” của Đỗ Văn Chỉnh, đăng trên Tạp chí Tòa án nhân dân, số 20, năm 2006; hay bài viết của tác giả Phùng Trung Tập “Tiến trình phát triển pháp luật thừa kế Việt Nam trong 60 năm qua“, được đăng trên Tạp chí Nhà nước và pháp luật, số 2, năm 2006. Luận văn: Thực tiễn thừa kế theo pháp luật Việt Nam.

Đây thực sự là những công trình có giá trị lớn trong cả khoa học lý luận và thực tiễn. Tuy nhiên, những công trình nghiên cứu này hoặc đề cập đến những vấn đề mang tính khái quát chung về chế định thừa kế qua các thời kỳ hoặc chỉ đi sâu vào phân tích một quan hệ thừa kế nhất định chứ chưa nghiên cứu một cách toàn diện, đầy đủ về vấn đề thừa kế theo pháp luật hiện hành. Thừa kế theo pháp luật không phải là đề tài mới nhưng với sự thay đổi từng ngày từng giờ của các quan hệ xã hội, quan hệ tài sản đòi hỏi phải có những quy phạm pháp luật mới để điều chỉnh. Do đó, việc nghiên cứu kịp thời để có hướng đề xuất các quy định pháp luật điều chỉnh vấn đề này cho phù hợp với thực tiễn là hết sức cần thiết.

3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu

• Mục đích nghiên cứu

Việc nghiên cứu đề tài nhằm làm rõ loại hình thừa kế di sản tuân theo các nguyên tắc, điều kiện, trình tự và thủ tục do pháp luật quy định, mà không phụ thuộc vào sự định đoạt ý chí của người có tài sản để lại. Đó chính là việc vừa hệ thống hóa các quy phạm pháp luật thừa kế Việt Nam theo quá trình hình thành và phát triển từ năm 1945 đến nay, vừa phân tích và đánh giá hiệu quả điều chỉnh của chế định pháp luật này qua các thời kỳ phát triển của xã hội Việt Nam, từ đó một mặt góp phần hoàn chỉnh lý luận khoa học đối với chế định pháp luật quan trọng này, mặt khác, giải quyết tốt vấn đề lý luận cũng giúp cho việc thi hành, áp dụng cũng như hoàn thiện các qui định về thừa kế theo pháp luật, nâng cao hiệu quả điều chỉnh của chúng.

• Nhiệm vụ nghiên cứu

Luận văn nghiên cứu những nội dung chủ yếu sau:

Những vấn đề lý luận liên quan đến các quy định về thừa kế theo pháp luật, bao gồm làm rõ khái niệm thừa kế theo pháp luật, phân tích tiến trình phát triển của pháp luật Việt Nam về thừa kế theo pháp luật đồng thời có sự so sánh giữa thừa kế theo pháp luật và thừa kế theo di chúc để rút ra được đặc trưng của mỗi hình thức và để có thể nhìn nhận vấn đề thừa kế một cách toàn diện.

• Xác định diện thừa kế và hàng thừa kế theo pháp luật.
• Xác định điều kiện, các trường hợp được hưởng thừa kế thế vị.
• Tìm hiểu những vướng mắc phát sinh từ thực tiễn và đề xuất cách thức giải quyết, góp phần hoàn thiện pháp luật về thừa kế theo pháp luật.

4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu Luận văn: Thực tiễn thừa kế theo pháp luật Việt Nam.

• Đối tượng nghiên cứu

Luận văn chủ yếu nghiên cứu các quy định của pháp luật hiện hành về thừa kế theo pháp luật và một số công trình nghiên cứu cũng như những vụ việc cụ thể có liên quan đến vấn đề này.

• Phạm vi nghiên cứu

Luận văn nghiên cứu các quy định của pháp luật về thừa kế theo pháp luật trong một số văn bản pháp luật như: BLDS năm 2005; BLDS năm 1995; Luật Hôn nhân và gia đình (HN&GĐ) năm 2000; và các văn bản pháp luật khác có liên quan. Trong đó, luận văn tập trung nghiên cứu các quy định về thừa kế theo pháp luật của công dân Việt Nam.

Luận văn cũng nghiên cứu các quy định trong pháp luật của một số nước điều chỉnh về thừa kế theo pháp luật, có sự so sánh và đối chiếu với pháp luật thừa kế của Việt Nam, qua đó tham khảo, học hỏi, tiếp thu có chọn lọc những điểm phù hợp để bổ sung, hoàn thiện các quy định về thừa kế theo pháp luật trong BLDS Việt Nam.

5. Phương pháp nghiên cứu

Việc nghiên cứu dựa trên cơ sở phương pháp luận của triết học Mác-Lênin về chủ nghĩa duy vật biện chứng và chủ nghĩa duy vật lịch sử, tư tưởng Hồ Chí Minh, quan điểm của Đảng, Nhà nước ta trong lĩnh vực thừa kế. Ngoài ra, để đạt được mục đích nghiên cứu, luận văn còn vận dụng, kết hợp các phương pháp nghiên cứu khác như phương pháp phân tích, phương pháp tổng hợp, phương pháp so sánh, phương pháp thống kê.

6. Kết cấu của luận văn

Ngoài phần mở đầu, kết luận và danh mục tài liệu tham khảo, nội dung của luận văn gồm 3 chương:

• Chương 1: Khái quát chung về thừa kế theo pháp luật.
• Chương 2: Diện và hàng thừa kế theo pháp luật.
• Chương 3: Thực tiễn áp dụng và hướng hoàn thiện những quy định về thừa kế theo pháp luật.

Chương 1 KHÁI QUÁT CHUNG VỀ THỪA KẾ THEO PHÁP LUẬT

1.1. KHÁI NIỆM THỪA KẾ THEO PHÁP LUẬT VÀ CÁC TRƯỜNG HỢP THỪA KẾ THEO PHÁP LUẬT

1.1.1. Khái niệm thừa kế theo pháp luật Luận văn: Thực tiễn thừa kế theo pháp luật Việt Nam.

Với tư cách là thực thể xã hội, con người đã để lại dấu ấn của mình trong thế giới hiện thực bằng toàn bộ sáng tạo của mình. Hoạt động lao động sản xuất không những là phương thức để làm biến đổi đời sống và bộ mặt xã hội mà còn là điều kiện tất yếu cho sự tồn tại của con người. Xã hội càng phát triển, nhu cầu vật chất của con người càng tăng. Để thỏa mãn nhu cầu đó, con người không ngừng cải biến tự nhiên, ngày càng tạo ra nhiều của cải vật chất. Nếu như tài sản có thể tồn tại lâu dài hoặc chuyển hóa từ dạng này sang dạng khác thì ngược lại, con người theo quy luật tự nhiên, được sinh ra rồi sẽ chết đi. Bởi vậy, khi sống, con người khai thác công dụng của tài sản để thỏa mãn nhu cầu của mình, khi chết, tài sản của họ được dịch chuyển cho người còn sống là hoàn toàn phù hợp với lẽ tự nhiên. Quá trình dịch chuyển tài sản đó từ thế hệ này sang thế hệ khác được hiểu là việc thừa kế di sản.

Theo Từ điển tiếng Việt của Viện Ngôn ngữ học thì “Thừa kế là việc dịch chuyển tài sản của người đã chết cho người còn sống” [55] hay theo Từ điển Luật học của Viện Khoa học Pháp lý – Bộ Tư pháp thì thừa kế được giải thích là “Sự dịch chuyển tài sản của người chết cho người còn sống. Thừa kế luôn gắn với sở hữu. Sở hữu là yếu tố quyết định thừa kế và thừa kế là phương tiện để duy trì, củng cố quan hệ sở hữu” [54, tr. 754]. Quá trình dịch chuyển tài sản của người đã chết cho người còn sống được hình thành ở bất cứ xã hội nào, ngay từ thời sơ khai của xã hội loài người – chế độ cộng sản nguyên thủy. Nghiên cứu tiến trình phát triển của lịch sử xã hội loài người đã chỉ ra rằng quan hệ thừa kế xuất hiện như một tất yếu khách quan cùng với quan hệ sở hữu. Khi thừa kế tài sản chưa có sự can thiệp của Nhà nước thì thừa kế đơn thuần chỉ là quan hệ xã hội mang tính kinh tế. Khi Nhà nước ra đời, thông qua các quy phạm pháp luật, Nhà nước đã điều chỉnh, tác động đến quá trình dịch chuyển tài sản nói trên bao gồm cả quyền để lại tài sản cũng như quyền hưởng di sản của các chủ thể được gọi chung là quyền thừa kế. Như vậy, khác với thừa kế xuất hiện ngay từ thời kỳ sơ khai, khi xã hội chưa có sự phân chia giai cấp, khái niệm quyền thừa kế chỉ xuất hiện khi có sự xuất hiện của Nhà nước và pháp luật. Theo nghĩa rộng, quyền thừa kế có thể được hiểu là một chế định pháp luật bao gồm tổng hợp các quy phạm pháp luật điều chỉnh quá trình dịch chuyển tài sản từ người chết cho người còn sống. Theo nghĩa hẹp, quyền thừa kế có thể được hiểu là một quyền năng dân sự chủ quan của chủ thể có quyền để lại di sản thừa kế hoặc có quyền hưởng di sản thừa kế của người chết để lại theo ý chí của người đó khi còn sống (bằng di chúc) hoặc theo điều kiện, trình tự và thủ tục do pháp luật quy định (thừa kế theo pháp luật).

Không nằm ngoài xu thế chung của thế giới, pháp luật thừa kế của Việt Nam cũng quy định hai hình thức thừa kế bao gồm thừa kế theo di chúc và thừa kế theo pháp luật. Thừa kế theo di chúc là sự dịch chuyển tài sản của người đã chết cho người còn sống theo ý chí của người lập di chúc khi còn sống. Tuy nhiên, trên thực tế không phải lúc nào người để lại di sản cũng lập di chúc hoặc di chúc do người này lập ra đều phát sinh hiệu lực theo quy định của pháp luật. Do đó, song song với hình thức thừa kế theo di chúc, pháp luật còn quy định về hình thức thừa kế theo pháp luật nhằm đảm bảo quyền thừa kế của các chủ thể.

Theo quy định tại Điều 674 BLDS năm 2005 thì “Thừa kế theo pháp luật là thừa kế theo hàng thừa kế, điều kiện và trình tự thừa kế do pháp luật quy định” [35]. Luận văn: Thực tiễn thừa kế theo pháp luật Việt Nam.

Thừa kế theo pháp luật chỉ được thực hiện trong trường hợp người chết không để lại di chúc hoặc có di chúc nhưng di chúc không hợp pháp và các trường hợp khác theo quy định của pháp luật. Người thừa kế theo pháp luật là cá nhân và có mối quan hệ huyết thống hoặc quan hệ hôn nhân hoặc quan hệ nuôi dưỡng với người để lại di sản. Những người thuộc diện thừa kế theo pháp luật được pháp luật chỉ định hưởng di sản theo một trật tự ưu tiên là theo hàng thừa kế.

Qua việc phân tích trên đây có thể rút ra định nghĩa về thừa kế theo pháp luật như sau: Thừa kế theo pháp luật là sự dịch chuyển di sản của người chết cho người còn sống trên cơ sở quan hệ huyết thống, quan hệ hôn nhân, quan hệ nuôi dưỡng hay quan hệ thân thuộc giữa người có tài sản để lại sau khi họ chết và người nhận di sản.

Thừa kế theo pháp luật về bản chất vừa bảo vệ quyền đương nhiên của người có tài sản được để lại tài sản của họ khi họ chết, vừa bảo vệ quyền của những người có quan hệ huyết thống, gia đình hay thân thuộc với người đã chết có tài sản để lại.

1.1.2. Các trường hợp thừa kế theo pháp luật

Thừa kế theo pháp luật không chỉ phát sinh khi người để lại di sản không có di chúc mà còn có thể phát sinh trong nhiều tình huống khác. Qua mỗi giai đoạn phát triển, quy định về các trường hợp thừa kế theo pháp luật ngày càng chặt chẽ, rõ ràng và toàn diện hơn. Theo quy định tại Điều 675 BLDS năm 2005 thì thừa kế theo pháp luật được áp dụng trong những trường hợp sau đây:

Một là, không có di chúc. Đây là trường hợp theo quy định của pháp luật, người để lại di sản đáp ứng yêu cầu về năng lực chủ thể trong việc lập di chúc nhưng lại không thực hiện quyền lập di chúc của mình.

Hai là, di chúc không hợp pháp. Mặc dù người để lại di sản có lập di chúc nhưng di chúc này lại không thỏa mãn đầy đủ các điều kiện có hiệu lực của di chúc theo quy định của pháp luật dẫn đến di chúc vô hiệu (không có giá trị pháp lý), di sản sẽ được chia theo pháp luật.

Ba là, những người thừa kế theo di chúc đều chết trước hoặc chết cùng thời điểm với người lập di chúc; cơ quan, tổ chức được hưởng thừa kế theo di chúc không còn vào thời điểm mở thừa kế. Trường hợp này, di chúc bị coi là vô hiệu căn cứ theo quy định về hiệu lực pháp luật của di chúc tại khoản 2 Điều 667 BLDS năm 2005. Tuy nhiên, cần lưu ý rằng trong trường hợp nếu chỉ có một trong số những người thừa kế theo di chúc chết trước hoặc chết cùng thời điểm với người để lại di sản hoặc một trong số các cơ quan, tổ chức không còn tồn tại vào thời điểm mở thừa kế thì chỉ phần di sản liên quan đến cá nhân, cơ quan, tổ chức này vô hiệu và được chia thừa kế theo pháp luật. Luận văn: Thực tiễn thừa kế theo pháp luật Việt Nam.

Bốn là, những người được chỉ định làm người thừa kế theo di chúc mà không có quyền hưởng di sản hoặc từ chối quyền nhận di sản. Khi mở thừa kế nếu người thừa kế theo di chúc vi phạm khoản 1 Điều 643 BLDS năm 2005 thì không có quyền hưởng di sản. Trường hợp người được chỉ định trong di chúc có quyền hưởng di sản nhưng từ chối nhận di sản thì di sản được chia theo pháp luật.

Năm là, phần di sản không được định đoạt trong di chúc. Trường hợp này xảy ra khi người để lại di sản có nhiều tài sản khác nhau nhưng lại chỉ định đoạt trong di chúc một phần tài sản trong khối di sản này. Khi đó, phần di sản không được thể hiện trong di chúc sẽ được chia theo pháp luật.

Sáu là, phần di sản có liên quan đến phần của di chúc không có hiệu lực. Theo tinh thần của khoản 4 Điều 667 BLDS năm 2005 thì trong trường hợp di chúc có phần không hợp pháp mà không ảnh hưởng đến hiệu lực của các phần còn lại thì chỉ phần đó không có hiệu lực pháp luật. Điều này có nghĩa là di sản liên quan đến phần di chúc vô hiệu sẽ được chia theo pháp luật còn các phần khác vẫn được chia theo di chúc.

Bảy là, phần di sản có liên quan đến người được thừa kế theo di chúc nhưng họ không có quyền hưởng di sản, từ chối quyền hưởng di sản, chết trước hoặc chết cùng thời điểm với người lập di chúc. Khác với các quy định về thừa kế dưới thời phong kiến, những người thừa kế của người chết có nghĩa vụ phải nhận di sản và phải trả các khoản nợ của người chết để lại kể cả di sản không đủ để trả nợ, pháp luật hiện hành công nhận quyền thừa kế là một quyền năng dân sự và người thừa kế có quyền khước từ quyền hưởng di sản của mình. Theo quy định tại Điều 642 BLDS năm 2005 thì người thừa kế có quyền từ chối nhận di sản trừ trường hợp việc từ chối nhằm trốn tránh việc thực hiện nghĩa vụ tài sản của mình đối với người khác. Bên cạnh đó, pháp luật thừa kế cũng ghi nhận những trường hợp không được quyền hưởng di sản tại Điều 643 BLDS năm 2005. Đó là những người vi phạm nghiêm trọng pháp luật hoặc đạo đức xã hội. Người để lại di sản không biết những hành vi nêu trên nên đã dành cho những người này một phần di sản nhất định. Khi đó, phần di sản của những người thừa kế này sẽ bị coi là vô hiệu và được chia theo pháp luật.

Tám là, phần di sản có liên quan đến cơ quan, tổ chức được hưởng di sản theo di chúc, nhưng không còn vào thời điểm mở thừa kế. Điều kiện để một cơ quan, tổ chức được hưởng thừa kế theo di chúc là cơ quan, tổ chức đó phải tồn tại vào thời điểm mở thừa kế. Điều này có nghĩa là vào thời điểm người để lại di sản chết mà cơ quan, tổ chức đã chấm dứt hoạt động thì sẽ không được hưởng thừa kế. Đó là trường hợp pháp nhân bị giải thể hoặc phá sản, quyền và nghĩa vụ của pháp nhân hoàn toàn chấm dứt nên pháp nhân không còn tồn tại trên thực tế.

Việc xác định các trường hợp thừa kế theo pháp luật là vô cùng quan trọng nhằm bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp cho những người có quyền thừa kế theo pháp luật đồng thời tránh tình trạng để tài sản bị “đóng băng” gây lãng phí cho gia đình và xã hội.

1.2. TIẾN TRÌNH PHÁT TRIỂN CỦA PHÁP LUẬT VIỆT NAM VỀ THỪA KẾ THEO PHÁP LUẬT Luận văn: Thực tiễn thừa kế theo pháp luật Việt Nam.

Chế định thừa kế nói chung và hình thức thừa kế theo pháp luật nói riêng được quy định trong BLDS là sự kế thừa và phát triển các quy định chung về thừa kế trong pháp luật dân sự Việt Nam từ thế kỷ XV đến nay. Ở mỗi thời kỳ đều có những đặc thù riêng. Việc nghiên cứu, phân tích tiến trình phát triển của pháp luật Việt Nam về thừa kế theo pháp luật để rút ra những bài học kinh nghiệm nhằm hoàn thiện pháp luật thừa kế hiện nay.

1.2.1. Trước năm 1945

Thừa kế là một chế định quan trọng trong pháp luật Việt Nam. Do đó, ngay từ trước Cách mạng tháng Tám năm 1945, pháp luật thời kỳ phong kiến, thời kỳ Pháp thuộc đã có những quy định về thừa kế nói chung và thừa kế theo pháp luật nói riêng.

• Quy định về thừa kế theo pháp luật trong Luật Hồng Đức

Trong thời kỳ phong kiến, Luật Hồng Đức hay còn gọi là Quốc triều hình luật được ban hành năm 1483 được coi là một trong những bộ luật phong kiến tiến bộ nhất và đặc sắc nhất trong lịch sử pháp luật Việt Nam đồng thời là bộ luật có niên đại xưa nhất còn giữ được cho tới ngày nay. Bộ luật đánh dấu thời kỳ hoàng kim nhất, rực rỡ nhất của chế độ phong kiến Việt Nam dưới triều đại nhà Lê, đặc biệt là dưới thời vua Lê Thánh Tông.

Trong Quốc triều hình luật, vấn đề thừa kế được quy định từ Điều 374 đến Điều 400 cũng bao gồm hai hình thức là thừa kế theo chúc thư và thừa kế theo pháp luật. Theo quy định của Luật Hồng Đức, trong trường hợp người chết không để lại di chúc hoặc có chúc thư nhưng chúc thư vô hiệu thì di sản được chia theo pháp luật.

Những người thừa kế theo pháp luật gồm người có quan hệ huyết thống trực hệ với người để lại di sản. Căn cứ theo quy định tại Điều 374, 375, 376 thì di sản sẽ được chia theo nguyên tắc ưu tiên, trước hết là chia cho các con, không phân biệt con trai, con gái (hàng 1), nếu người chết không có con thì cha mẹ (hàng 2) được hưởng di sản thừa kế. Trường hợp không còn cha mẹ, di sản được chuyển cho người thừa tự, do họ hàng quyết định.

Luật Hồng Đức ghi nhận con nuôi cũng có quyền thừa kế di sản của cha mẹ nuôi trong trường hợp “có văn tự là con nuôi và ghi trong giấy rằng sau sẽ chia điền sản cho, khi cha mẹ nuôi chết không có chúc thư, điền sản đem chia cho con đẻ và con nuôi” và phần di sản được hưởng là “điền sản chia làm ba, con đẻ được hai phần, con nuôi được một phần; nếu không có con đẻ mà con nuôi cùng ở với cha mẹ từ thuở bé, thì được cả; thuở bé không cùng ở thì con nuôi được hai phần, người thừa tự được một phần” [56, Điều 380]. Luận văn: Thực tiễn thừa kế theo pháp luật Việt Nam.

Luật Hồng Đức quy định vợ, chồng không được thừa kế di sản của nhau ngoại trừ một số trường hợp để đảm bảo cho cuộc sống của người vợ góa, chồng góa, chẳng hạn như trường hợp người vợ góa, chồng góa sống độc thân không có người nuôi dưỡng sẽ được hưởng một phần di sản của người chồng hoặc người vợ để sống hết đời và để thờ cúng. Tuy nhiên, nếu người vợ góa, chồng góa tái giá thì phải trả lại phần di sản được hưởng cho họ hàng của người chết.

Theo Điều 388 Luật Hồng Đức “cha mẹ mất cả, có ruộng đất, chưa kịp để lại chúc thư, mà anh em chị em tự chia nhau, thì lấy một phần 20 số ruộng đất làm phần hương hỏa, giao cho con trai trưởng giữ…” [56]. Ở thời kỳ này do kinh tế chưa phát triển nên tài sản chủ yếu và có giá trị nhất là ruộng đất. Di sản của người để lại thừa kế gồm ba nguồn chính: phu điền sản (tài sản của chồng được hưởng từ tài sản của gia đình), thê điền sản (tài sản của vợ được hưởng từ gia đình vợ) và tần tảo điền sản (tài sản do vợ chồng làm ra).

Quy định về thừa kế, đặc biệt là thừa kế theo pháp luật trong Luật Hồng Đức là cơ sở để bảo vệ quan hệ trên dưới, tôn ti, trật tự của gia đình truyền thống đồng thời bảo vệ được quyền thừa kế của những người thừa kế.

• Quy định về thừa kế theo pháp luật trong Luật Gia Long

Hoàng Việt luật lệ hay còn được biết đến với tên gọi Quốc triều điều luật, Hoàng triều luật lệ, Luật Gia Long, là bộ luật chính thống của triều Nguyễn ở Việt Nam do vua Gia Long ban hành năm 1815. Tại Quyển 6 của Bộ luật có quy định về thừa kế. Theo đó, thừa kế theo pháp luật được áp dụng khi không có chúc thư của người chết. Nếu cha mẹ không có chúc thư thì ông bà sẽ quản lý toàn bộ tài sản của các cháu, kể cả di sản thừa kế. Các cháu chỉ được nhận tài sản của mình khi ông bà chết. Với tư tưởng “trọng nam, khinh nữ” đặc trưng của xã hội phong kiến, Luật Gia Long quy định di sản chia theo pháp luật sẽ được chia đều cho các con trai không phân biệt con trai do thê thiếp sinh ra. Nếu người con chết thì con của người con sẽ thay thế vị trí của cha mẹ mình để nhận di sản của ông bà. Vì con gái không được quyền thừa kế nên trong trường hợp người để lại di sản không có con trai thì các cháu trai thúc bá sẽ được hưởng di sản.

Luật Gia Long cũng quy định vợ góa, chồng góa không được thừa kế di sản của người chồng hoặc người vợ đã chết trừ trường hợp ngoại lệ tương tự như quy định trong Luật Hồng Đức.

Đối với di sản dùng làm hương hỏa, khác với Luật Hồng Đức, theo quy định của Luật Gia Long thì không bắt buộc phải dành một phần di sản làm hương hỏa. Luận văn: Thực tiễn thừa kế theo pháp luật Việt Nam.

• Quy định về thừa kế theo pháp luật dưới thời Pháp thuộc

Chế định thừa kế trong Dân luật Bắc kỳ năm 1931 và Dân luật Trung Kỳ năm 1936 được quy định tương đối giống nhau, được xây dựng dựa trên BLDS Pháp 1804. Theo đó, thừa kế cũng được chia thành hai hình thức là thừa kế theo di chúc và thừa kế theo pháp luật. Di sản được chia theo pháp luật khi không có chúc thư hoặc chúc thư vô hiệu và được chia theo thứ tự ưu tiên. Những người thừa kế cùng hàng được hưởng phần di sản ngang nhau. Những người ở hàng thừa kế sau chỉ được hưởng thừa kế nếu không có ai ở hàng thừa kế trước. Người thừa kế hàng thứ nhất là các con. Con trai, con gái được chia di sản bằng nhau. Nếu cha hoặc mẹ chết trước hoặc chết cùng ông bà nội hoặc ông bà ngoại, thì các cháu thay thế cha hoặc mẹ nhận di sản của ông hoặc bà (thừa kế thế vị). Trong trường hợp người chết không có con thì di sản chia cho cha, mẹ (hàng thừa kế thứ hai). Nếu không còn cha, mẹ thì di sản chia cho cháu ruột bên nội. Nếu không có cháu ruột thì chia cho anh, chị em ruột.

Như vậy, trước năm 1945, dưới chế độ thực dân – phong kiến, quy định về thừa kế theo pháp luật đã được ghi nhận trong các bộ luật. Tuy nhiên, do bản chất của giai cấp thống trị, những quy phạm này chủ yếu để bảo vệ tôn ti trật tự của chế độ phong kiến, dẫn tới sự bất bình đẳng trong quan hệ thừa kế, đặc biệt là giữa vợ và chồng, giữa nam và nữ.

1.2.2. Từ năm 1945 đến nay

Cách mạng tháng Tám năm 1945 thành công đã khai sinh ra nước Việt Nam dân chủ cộng hòa, mở ra kỷ nguyên mới cho nền độc lập, tự do của dân tộc. Những ngày đầu mới ra đời, Nhà nước ta đã phải đối mặt với muôn vàn khó khăn, thử thách, phải chống lại cả “thù trong” và “giặc ngoài”, cả “nội xâm” và “ngoại xâm”, cho nên những năm 1945 đến 1959, hệ thống pháp luật của Nhà nước phong kiến Việt Nam được áp dụng để điều chỉnh các quan hệ xã hội mới. Ngày 10 tháng 10 năm 1945, Chính phủ lâm thời của nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa đã ban hành Sắc lệnh cho phép áp dụng luật lệ của chế độ cũ, trong đó có những quy định về chế định thừa kế, với điều kiện “Những điều khoản trong các luật lệ cũ được tạm giữ lại do sắc luật này, chỉ thi hành khi nào không trái với nền độc lập của nước Việt Nam và chính thể dân chủ cộng hòa ” [9, Điều thứ 12]. Với sự biến đổi nhanh chóng, sâu sắc của xã hội Việt Nam, những quy định trong các Bộ luật dưới chế độ cũ đã bộc lộ nhiều điểm bất cập, không phù hợp. Trước tình hình đó, ngày 22 tháng 5 năm 1950, Chủ tịch Hồ Chí Minh đã ký Sắc lệnh số 97/SL sửa đổi một số quy lệ và chế định trong dân luật. Ngay tại Điều 1 của Sắc lệnh đã ghi nhận nguyên tắc bảo vệ quyền lợi cho nhân dân lao động “Những quyền dân sự đều được luật bảo vệ khi người ta hành sự nó đúng với quyền lợi của nhân dân” [10]. Về vấn đề thừa kế, Sắc lệnh quy định vợ, chồng có quyền bình đẳng trong gia đình, có quyền thừa kế tài sản của nhau; con trai, con gái đều có quyền hưởng di sản thừa kế của bố, mẹ; người chồng góa hay người vợ góa, các con đã thành niên có quyền xin chia tài sản thuộc quyền sở hữu của người chết, sau khi đã thanh toán tài sản chung. Những người thừa kế cũng có quyền từ chối nhận di sản: “Con cháu hoặc vợ chồng của người chết cũng không bắt buộc phải nhận thừa kế người ấy. Khi nhận thừa kế thì các chủ nợ của người chết cũng không có quyền đòi nợ quá số di sản để lại” [10, Điều 10]. Những quy định này đã xóa bỏ tình trạng trọng nam, khinh nữ dưới chế độ phong kiến thuộc địa, đảm bảo quyền bình đẳng về thừa kế của công dân. Cho đến ngày nay, tư tưởng tiến bộ đó vẫn được kế thừa và áp dụng trong pháp luật về thừa kế nói riêng và pháp luật dân sự nói chung.

Để hướng dẫn Tòa án các cấp thống nhất trong việc giải quyết những tranh chấp về thừa kế trong giai đoạn này, Bộ Tư pháp đã ban hành Thông tư số 1742-BNC ngày 18/9/1956 quy định rõ: Luận văn: Thực tiễn thừa kế theo pháp luật Việt Nam.

Vợ hoặc chồng của người chết có quyền thừa kế ngang với các con; vợ lẽ và con nuôi chính thức của người để lại di sản có quyền thừa kế như vợ cả và con đẻ của người đó. Vợ góa của người để lại di sản (kể cả vợ cả và vợ lẽ) đều có quyền thừa kế di sản của chồng và hưởng phần di sản ngang với các thừa kế cùng hàng khác [6].

Hiến pháp năm 1959 ra đời tiếp tục ghi nhận: “Nhà nước chiếu theo pháp luật bảo hộ quyền thừa kế tài sản tư hữu của công dân” [27, Điều 19]. Trên tinh thần của Hiến pháp, Luật HN&GĐ năm 1959 đã cụ thể hóa tại Điều 16: “Vợ và chồng đều có quyền thừa kế tài sản của nhau” [28] và Điều 19 “Con trai và con gái có quyền lợi và nghĩa vụ ngang nhau trong gia đình” [28].

Sau khi miền Nam hoàn toàn giải phóng, cách mạng Việt Nam chuyển sang một giai đoạn mới, giai đoạn cả nước độc lập, thống nhất. Cùng với sự thống nhất về chính trị, kinh tế, đòi hỏi tất yếu phải có sự thống nhất về việc áp dụng pháp luật. Hiến pháp năm 1980 được ban hành là cơ sở, nền tảng cho bước phát triển mới của pháp luật về thừa kế. Để có đường lối thống nhất cho Tòa án các cấp trong việc giải quyết các tranh chấp về thừa kế, ngày 24/7/1981, Tòa án nhân dân tối cao (TANDTC) đã ban hành Thông tư số 81/TANDTC (sau đây gọi tắt là Thông tư số 81). Nội dung của Thông tư số 81 đã bao quát khá toàn diện các vấn đề về thừa kế so với các văn bản trước đó. Về thừa kế theo pháp luật, Thông tư số 81 quy định có hai hàng thừa kế. Hàng thừa kế thứ nhất gồm vợ góa hoặc chồng góa, các con đẻ và con nuôi, bố đẻ, mẹ đẻ hoặc bố nuôi, mẹ nuôi. Hàng thừa kế thứ hai gồm ông nội, bà nội, ông ngoại, bà ngoại, anh chị em ruột, anh chị em cùng cha khác mẹ, cùng mẹ khác cha và anh chị em nuôi. Những người thừa kế ở hàng thứ nhất được ưu tiên và thừa kế toàn bộ di sản. Trong trường hợp không có người thừa kế ở hàng thứ nhất hoặc có nhưng họ đều không nhận, thì mới đến những người thừa kế ở hàng thứ hai. Những người thừa kế trong cùng một hàng, được hưởng một suất ngang nhau.

Bên cạnh đó, lần đầu tiên trong Thông tư số 81 đã quy định các trường hợp không được hưởng thừa kế:

Người đã giết người để thừa kế hoặc đã đối xử quá tàn tệ với người đó thì không được thừa kế di sản của người đó.

Người đã giết người thừa kế cùng hàng với mình để chiếm đoạt toàn bộ di sản hoặc nhằm làm tăng kỷ phần cho bản thân thì không được thừa kế di sản của cả hai người ấy (người để thừa kế và người bị giết) [42, Mục III.A.4].

Mặc dù là văn bản pháp lý đầu tiên quy định khá chi tiết về thừa kế kể từ sau Cách mạng Tháng Tám nhưng Thông tư số 81 vẫn còn có những hạn chế nhất định, chẳng hạn như việc chỉ quy định hai hàng thừa kế đã thu hẹp diện thừa kế, chưa thật sự đảm bảo được quyền hưởng di sản của những người thân của người để lại di sản. Quy định các trường hợp không được hưởng thừa kế theo pháp luật cũng chưa đầy đủ… Trước tình hình đó, đòi hỏi phải có một văn bản vừa có nội dung toàn diện, vừa có tính pháp lý, thực thi cao. Luận văn: Thực tiễn thừa kế theo pháp luật Việt Nam.

Để phù hợp với sự biến đổi, phát triển của kinh tế – xã hội ở nước ta cũng như nhằm khắc phục những nội dung còn thiếu, còn vướng mắc, ngày 30/08/1990, Hội đồng Nhà nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam đã ban hành Pháp lệnh Thừa kế, có hiệu lực từ ngày 10/09/1990.

Nội dung của Pháp lệnh Thừa kế đã mở rộng phạm vi những người thuộc diện thừa kế theo pháp luật. Theo quy định tại khoản 1 Điều 25 Pháp lệnh Thừa kế thì những người thừa kế theo pháp luật được chia làm ba hàng:

Hàng thứ nhất: vợ, chồng, cha đẻ, mẹ đẻ, cha nuôi, mẹ nuôi, con đẻ, con nuôi của người chết.

Hàng thứ hai: ông nội, bà nội, ông ngoại, bà ngoại, anh ruột, chị ruột, em ruột của người chết.

Hàng thứ ba: cụ nội, cụ ngoại của người chết; bác ruột, chú ruột, cậu ruột, cô ruột, dì ruột của người chết; cháu ruột của người chết là bác ruột, chú ruột, cậu ruột, cô ruột, dì ruột [16].

Quy định trên đã bảo vệ được tối đa quyền của người để lại di sản cũng như quyền của những người thừa kế. So với Thông tư số 81, ngoài quy định mở rộng về diện những người được thừa kế, Pháp lệnh Thừa kế còn quy định quyền thừa kế của một người đang là con nuôi của người khác được thừa kế theo pháp luật của bố, mẹ nuôi và được thừa kế theo pháp luật của bố mẹ đẻ trong khi đó theo Thông tư số 81 thì con nuôi không được thừa kế theo pháp luật đối với di sản của bố, mẹ đẻ.

Tuy còn có những hạn chế nhất định, nhưng có thể khẳng định rằng, Pháp lệnh Thừa kế năm 1990 là văn bản có hiệu lực pháp lý cao đầu tiên quy định tương đối đầy đủ về thừa kế ở nước ta kể từ Cách mạng Tháng Tám năm 1945 đến khi BLDS năm 1995 được ban hành. Pháp lệnh thừa kế đã góp phần tích cực trong việc giải quyết các tranh chấp về thừa kế.

Để phù hợp với công cuộc đổi mới trên mọi bình diện, Hiến pháp năm 1992 đã được ban hành với nhiều nội dung mới. Sau khi Hiến pháp năm 1992 ra đời, nhiều bộ luật được sửa đổi, bổ sung và xây dựng mới, trong đó phải kể đến BLDS năm 1995 được Quốc hội thông qua ngày 28/10/1995 và có hiệu lực từ ngày 01/07/1996.

Bộ luật Dân sự năm 1995 là kết quả của quá trình kiểm nghiệm, sàng lọc thực tiễn đời sống xã hội và hệ thống hóa, pháp điển hóa các quy định trước đây. Thừa kế được quy định ở Phần thứ IV của Bộ luật, đã kế thừa những quy định tiến bộ, còn phù hợp của Pháp lệnh Thừa kế, đồng thời sửa đổi, bổ sung một số nội dung mới. Quyền thừa kế theo pháp luật của công dân được quy định trong BLDS năm 1995 đã góp phần bảo vệ các quyền dân sự và lợi ích hợp pháp của cá nhân trong nền kinh tế hàng hóa nhiều thành phần theo cơ chế thị trường có sự quản lý của Nhà nước. Luận văn: Thực tiễn thừa kế theo pháp luật Việt Nam.

Các quy định về thừa kế theo pháp luật trong BLDS năm 1995 là một bước tiến quan trọng trong quá trình lập pháp ở Việt Nam. Những quy định này đã củng cố quyền sở hữu và quyền thừa kế tài sản của công dân phù hợp với công cuộc đổi mới của đất nước. Tuy nhiên, các quy định về thừa kế trong BLDS năm 1995 được ban hành trong giai đoạn đầu của thời kỳ xây dựng nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa nên nhiều quy định đã bị lạc hậu so với sự phát triển như vũ bão của các hoạt động kinh tế và các giao lưu trong đời sống xã hội. Chính điều này đã thúc đẩy một cách mạnh mẽ, đòi hỏi phải có quy phạm pháp luật mới điều chỉnh kịp thời yêu cầu của thực tiễn và BLDS năm 2005 đã ra đời để thay thế BLDS năm 1995. So với BLDS năm 1995, các quy định về thừa kế theo pháp luật trong BLDS năm 2005 đã có sự sửa đổi, bổ sung, được ghi nhận cụ thể hơn, chẳng hạn như bổ sung thêm người được hưởng di sản thuộc hàng thừa kế thứ hai, thứ ba, và nội dung về thừa kế thế vị.

Các quy định về thừa kế nói chung và thừa kế theo pháp luật nói riêng được hoàn thiện như ngày nay, thể hiện kỹ năng, kinh nghiệm lập pháp cũng như đường lối của Đảng và Nhà nước ta.

1.3. PHÂN BIỆT THỪA KẾ THEO DI CHÚC VÀ THỪA KẾ THEO PHÁP LUẬT

Như đã đề cập ở trên, pháp luật thừa kế Việt Nam cũng như pháp luật thừa kế của nhiều quốc gia trên thế giới đều ghi nhận hai hình thức thừa kế, đó là thừa kế theo di chúc và thừa kế theo pháp luật. Giữa hai hình thức thừa kế này có mối quan hệ qua lại mật thiết với nhau, có thể cùng được áp dụng trong việc phân chia di sản hoặc mang tính chất loại trừ nhau, có thể áp dụng độc lập một hình thức. Phân biệt thừa kế theo di chúc và thừa kế theo pháp luật để tìm ra điểm giống và khác nhau là hết sức cần thiết. Trên cơ sở đó tạo điều kiện cho việc nhìn nhận vấn đề chia thừa kế một cách toàn diện, áp dụng quy định của pháp luật một cách chính xác nhằm bảo đảm quyền và lợi ích hợp pháp của người có quyền thừa kế. Hai hình thức thừa kế này có nhiều điểm tương đồng nhưng cũng có những điểm khác biệt nhau. Dưới đây là những điểm chung và điểm khác biệt cơ bản:

Điểm giống nhau cơ bản, nổi trội nhất của hai hình thức thừa kế này được thể hiện ở chỗ, thứ nhất, đều là sự dịch chuyển tài sản của người đã chết cho người còn sống và thứ hai, người để lại di sản thừa kế đều là cá nhân.

Điểm khác nhau:

Thứ nhất, về ý chí của người để lại tài sản.

• Thừa kế theo di chúc: được thể hiện cụ thể trong những nội dung của di chúc.
• Thừa kế theo pháp luật: không có sự thể hiện ý chí của người để lại tài sản. Di sản đương nhiên được định đoạt theo quy định của pháp luật.

Thứ hai, về người thừa kế. Luận văn: Thực tiễn thừa kế theo pháp luật Việt Nam.

Người thừa kế là người được hưởng tài sản của người chết để lại theo di chúc hoặc theo quy định của pháp luật.

Người thừa kế theo di chúc: là người được hưởng di sản theo di chúc do người lập di chúc định đoạt khi còn sống. Do đó, người thừa kế theo di chúc có thể là bất kỳ ai được chỉ định trong di chúc, có thể là cá nhân và/ hoặc cơ quan, tổ chức, có thể là người có mối quan hệ về hôn nhân, huyết thống hoặc nuôi dưỡng với người để lại di sản hoặc không có các mối quan hệ này. Không áp dụng quy định về thừa kế thế vị trong trường hợp thừa kế theo di chúc.

Người thừa kế theo pháp luật: là người thừa kế theo hàng thừa kế và trình tự thừa kế theo quy định của pháp luật. Người thừa kế theo pháp luật chỉ có thể là cá nhân và có mối quan hệ về hôn nhân hoặc huyết thống hoặc nuôi dưỡng với người chết. Thừa kế thế vị được áp dụng trong hình thức thừa kế theo pháp luật.

Thứ ba, cách thức phân chia di sản.

• Thừa kế theo di chúc: tùy thuộc vào sự phân định di sản của người lập di chúc, người thừa kế có thể được hưởng nhiều hoặc ít hoặc toàn bộ di sản thừa kế.
• Thừa kế theo pháp luật: những người cùng một hàng thừa kế thì được hưởng phần di sản ngang nhau.

Thứ tư, thứ tự ưu tiên.

Thừa kế theo pháp luật chỉ được thực hiện trong trường hợp người chết không để lại di chúc hoặc di chúc không có giá trị pháp lý và các trường hợp khác như đã phân tích ở mục 1.1.2.

Như vậy, về cơ bản thừa kế theo di chúc và thừa kế theo pháp luật khác nhau về ý chí chủ thể để lại di sản, người thừa kế, cách thức phân chia di sản và thứ tự áp dụng.

1.4. QUY ĐỊNH CỦA MỘT SỐ QUỐC GIA VỀ THỪA KẾ THEO PHÁP LUẬT

Mỗi quốc gia với những đặc điểm riêng về lịch sử, truyền thống, địa lí, thành phần dân cư, trình độ phát triển kinh tế, chính trị, tôn giáo… là nền tảng tạo nên sự đa dạng về xã hội và hệ thống pháp luật ở những quốc gia này. Tuy nhiên, trong sự đa dạng đó vẫn có những điểm tương đồng nhất định. Sự giao lưu và tiếp biến giữa các nền văn hóa, những điểm tương đồng về lịch sử, truyền thống dân tộc của các quốc gia trong khu vực cũng như trên toàn thế giới đã tạo điều kiện thuận lợi cho các hệ thống pháp luật có những điểm giống nhau. Dưới đây là quy định về thừa kế nói chung và thừa kế theo pháp luật nói riêng trong pháp luật dân sự của một số nước. Luận văn: Thực tiễn thừa kế theo pháp luật Việt Nam.

1.4.1. Pháp luật về thừa kế theo pháp luật trong Bộ luật dân sự Pháp

Được kiến lập vào năm 1804 bởi Napoléon Bonaparte, BLDS Pháp hay còn gọi là Bộ luật Napoléon được nhiều học giả xem như là bản “Hiến pháp dân sự” hoặc được ví như “một đài kỷ niệm”. Sự so sánh này cho thấy tầm ảnh hưởng vô cùng to lớn của Bộ luật này đối với pháp luật dân sự thế giới cũng như tính ổn định, sự trường tồn vượt thời gian của nó. Mặc dù đã trải qua hơn hai thế kỷ với nhiều thay đổi, bổ sung, song điều kỳ diệu là Bộ luật vẫn giữ nguyên được cấu trúc và không làm thay đổi trật tự các điều luật. Cho đến nay, chúng ta vẫn không thể phủ nhận tính mẫu mực của các quy định trong dân luật Pháp. BLDS Pháp dành riêng Thiên I, Quyển thứ ba, từ Điều 720 đến Điều 892 để quy định về thừa kế theo pháp luật.

Tương tự như hệ thống pháp luật của các quốc gia khác, pháp luật thừa kế của Pháp cũng quy định hai hình thức thừa kế bao gồm thừa kế theo pháp luật và thừa kế theo di chúc. Thừa kế theo pháp luật được áp dụng “trong trường hợp người để lại di sản không định đoạt tài sản bằng tặng cho hoặc di tặng” [25, Điều 721].

Theo quy định của BLDS Pháp, di sản không chỉ bao gồm tài sản mà còn bao gồm cả nghĩa vụ tài sản do người chết để lại. Theo Điều 723 BLDS Pháp thì “Người thừa kế toàn bộ khối di sản hoặc một phần trọn vẹn của khối di sản có nghĩa vụ vô hạn đối với những khoản nợ mà người chết để lại” [25]. Tiếp đó, tại Điều 724 BLDS Pháp ghi nhận: “Người thừa kế theo pháp luật đương nhiên được hưởng các tài sản, các quyền và cổ phần do người chết để lại” [25].

Căn cứ theo quy định tại Điều 731, 732, 733 BLDS Pháp thì những người được hưởng thừa kế theo pháp luật bao gồm: Người thân thích (không phân biệt con trong giá thú, con ngoài giá thú) và vợ hoặc chồng của người chết với điều kiện còn sống, không ly hôn và không có bản án ly thân đã có hiệu lực pháp luật. Theo quy định tại Điều 741 thì “Mức độ quan hệ thân thích được xác lập theo số đời; mỗi một đời gọi là một bậc” [25].

Nếu như pháp luật thừa kế của Việt Nam quy định diện thừa kế được xác định trên ba cơ sở là quan hệ huyết thống, quan hệ hôn nhân và quan hệ nuôi dưỡng giữa người thừa kế và người để lại di sản, thì pháp luật thừa kế của Pháp lại xác định phạm vi những người được hưởng di sản trên cơ sở quan hệ huyết thống, quan hệ vợ chồng giữa người thừa kế và người để lại di sản trong đó chủ yếu là thừa kế dựa trên quan hệ huyết thống.

Trên cơ sở diện thừa kế, BLDS Pháp chia thành các hàng thừa kế. Theo quy định tại Điều 734 BLDS Pháp thì trong trường hợp không có vợ (hoặc chồng) có quyền thừa kế thì những người thân thích sẽ được hưởng theo thứ tự như sau:

• Hàng thừa kế thứ nhất: Con và ti thuộc của con, không phân biệt giới tính, sinh trước, sinh sau ngay cả khi họ không cùng cha cùng mẹ. Luận văn: Thực tiễn thừa kế theo pháp luật Việt Nam.
• Hàng thừa kế thứ hai: Cha, mẹ; anh, chị, em ruột và ti thuộc của những người này.

Cha, mẹ của người chết, mỗi người được hưởng một nửa di sản nếu người chết không có con, cháu, anh, chị, em ruột hoặc không có ti thuộc của anh, chị, em ruột. Nếu người để lại di sản không có con cháu nhưng có anh, chị, em ruột hoặc ti thuộc của anh, chị, em ruột thì cha mẹ mỗi người được hưởng 1/4 di sản, các anh, chị, em ruột hoặc ti thuộc của họ sẽ được hưởng một nửa di sản còn lại. Tương tự, nếu chỉ cha hoặc mẹ còn sống thì người này được hưởng 1/4 di sản và phần còn lại thuộc anh, chị, em ruột hoặc ti thuộc của những người này.

• Hàng thừa kế thứ ba: Các tôn thuộc khác không phải là cha mẹ.
• Hàng thừa kế thứ tư: Những người thân thích về bàng hệ khác ngoài anh ruột, chị ruột, em ruột và ti thuộc của những người này.

Những người ở hàng thừa kế sau chỉ được hưởng thừa kế nếu không còn ai ở hàng thừa kế trước.

Trong một hàng thừa kế, những người ở bậc thừa kế gần hơn sẽ được hưởng thừa kế, những người ở cùng bậc sẽ được hưởng suất thừa kế bằng nhau. Tuy nhiên, điều này không được áp dụng trong trường hợp chia di sản theo dòng họ nội và dòng họ ngoại và thừa kế thế vị.

Theo quy định tại Điều 743 BLDS Pháp thì bậc thừa kế được xác định như sau:

Giữa những người thân thích trong dòng trực hệ, có bao nhiêu đời thì có bấy nhiêu bậc; như vậy con đối với cha là bậc thứ nhất, cháu đối với ông là bậc thứ hai hai và ngược lại, cha đối với con và ông đối với cháu cũng như vậy.

Trong dòng bàng hệ các bậc cũng được tính theo các đời: từ một người trong các thân thích đến ông tổ chung nhưng không tính ông tổ chung và từ ông tổ chung đến người kia.

Như vậy, hai anh em ruột là ở bậc thứ hai; chú cháu hoặc bác cháu ở bậc thứ ba, anh em con chú con bác ở bậc thứ tư và cứ tiếp tục như vậy [25, Điều 743].

Pháp luật thừa kế của Pháp không chỉ ghi nhận diện và hàng thừa kế trên cơ sở quan hệ huyết thống mà còn xác định dựa trên cơ sở quan hệ hôn nhân. Theo quy định tại các điều 756, 757, 757-1, 757-2, thì vợ hoặc chồng có quyền thừa kế được thừa kế một mình hoặc cùng với những người thân thích khác của người để lại di sản. Nếu vợ chồng có con chung thì người vợ (chồng) còn sống sẽ được quyền chọn hưởng 1/4 di sản hoặc quyền hưởng hoa lợi, lợi tức từ tổng số tài sản hiện có. Nếu vợ hoặc chồng chết trước mà có con riêng thì vợ hoặc chồng còn sống được hưởng 1/4 di sản. Trong trường hợp không có con hoặc cháu, nếu người để lại di sản có cha mẹ thì vợ (chồng) còn sống được hưởng một nửa di sản, một nửa còn lại chia đều cho cha, mẹ của người để lại di sản. Nếu cha mẹ của người để lại di sản đều chết thì phần di sản lẽ ra người này được hưởng sẽ thuộc về vợ (chồng) còn sống. Vợ (chồng) còn sống sẽ được hưởng toàn bộ di sản trong trường hợp người để lại di sản không có con, cháu, cha mẹ đều chết sau người để lại di sản. Luận văn: Thực tiễn thừa kế theo pháp luật Việt Nam.

Thông qua quá trình phân tích trên đây, chúng ta dễ dàng nhận thấy pháp luật dân sự Pháp về thừa kế theo pháp luật được quy định rất rõ ràng, cụ thể và cũng có nhiều điểm tương đồng với các quy định về thừa kế của Việt Nam vì bản chất của thừa kế là sự chuyển dịch di sản của người đã chết cho người còn sống để duy trì, bảo vệ và phát triển.

1.4.2. Pháp luật dân sự và thương mại Thái Lan

Thái Lan là quốc gia duy nhất trong các nước Đông Nam Á không trải qua chế độ thuộc địa. Tuy nhiên, hệ thống pháp luật Thái Lan chịu ảnh hưởng sâu sắc pháp luật các nước phương Tây, đặc biệt là pháp luật của châu Âu lục địa, xuất phát từ việc phát triển, mở rộng quan hệ thương mại với các quốc gia này. BLDS và Thương mại Thái Lan năm 1925 là một trong những bộ luật được xây dựng trên nền tảng đó. Trải qua gần 90 năm, luật dân sự Thái Lan đã được tôi luyện trong một nền kinh tế với bao thăng trầm khiến cho nhiều chuẩn mực giá trị của luật dân sự trong đó có các quy định về thừa kế đã được định hình và trở thành tài sản quý góp vào kho tàng pháp lý nhân loại. Các quy định về thừa kế nằm tại Quyển 6 từ Điều 1599 đến Điều 1755 của Bộ luật, được chia thành 6 phần, trong đó quy định về thừa kế theo pháp luật được ghi nhận tại phần 2.

Theo quy định tại Điều 1600 BLDS và Thương mại Thái Lan thì di sản thừa kế:

Tùy thuộc vào các quy định của Bộ luật này, tài sản của một người chết bao gồm mọi loại tài sản của người đó cũng như các quyền, nghĩa vụ và các trách nhiệm, trừ những quyền, nghĩa vụ và trách nhiệm mà theo quy định của pháp luật hoặc theo tính chất của chúng hoàn toàn mang tính chất cá nhân đối với người đã chết [5].

Như vậy, di sản theo quy định của BLDS và Thương mại Thái Lan được xác định bao gồm mọi tài sản, quyền tài sản, nghĩa vụ tài sản do người chết để lại.

Về hàng thừa kế, theo quy định tại Điều 1629 BLDS và Thương mại Thái Lan thì:

Người thừa kế theo pháp luật được chia thành 6 nhóm, tùy thuộc vào từng trường hợp cụ thể, mỗi nhóm có quyền thừa kế theo thứ tự sau đây:

• Con cái
• Bố, mẹ
• Anh, chị, em đồng huyết thống
• Anh, chị, em cùng cha khác mẹ hoặc cùng mẹ khác cha
• Ông, bà
• Chú, bác, cô, dì [5]. Luận văn: Thực tiễn thừa kế theo pháp luật Việt Nam.

Pháp luật thừa kế của Thái Lan không quy định vợ, chồng của người để lại di sản trong bất kỳ một hàng thừa kế nào. Theo Điều 1635 BLDS và Thương mại Thái Lan thì phần di sản mà vợ, chồng của người để lại di sản được hưởng phụ thuộc vào các hàng và các bậc thừa kế theo quan hệ huyết thống nội tộc của người để lại di sản.

Bộ luật Dân sự và Thương mại Thái Lan quy định hàng thừa kế xen kẽ với bậc thừa kế, thừa kế theo bậc được thực hiện khi người thuộc hàng thừa kế được hưởng di sản đã chết trước hoặc chết cùng một thời điểm với người để lại di sản thì các con (các cháu) của người đó được hưởng di sản, họ được gọi là người thừa kế đại diện.

Như vậy, xuất phát từ sự tương đồng về điều kiện kinh tế, xã hội, khu vực địa lý giữa Việt Nam và Thái Lan, các quy định về thừa kế theo pháp luật trong BLDS Việt Nam và BLDS và Thương mại Thái Lan có nhiều điểm tương tự nhau.

Qua việc tìm hiểu pháp luật thừa kế của một số quốc gia có hệ thống pháp luật tiêu biểu, có thể khẳng định rằng thừa kế luôn là một chế định quan trọng trong pháp luật dân sự của các nước. Điểm chung trong các quy định về thừa kế của các Bộ luật này là đều quy định hai hình thức thừa kế bao gồm thừa kế theo di chúc và thừa kế theo pháp luật. Các quy định về thừa kế theo pháp luật đều chú trọng bảo vệ quyền thừa kế của những người có quan hệ huyết thống với người để lại di sản. Việc xác định người được hưởng di sản dựa trên quan hệ hôn nhân không được xem xét một cách độc lập mà luôn bị chi phối bởi quan hệ huyết thống. Pháp luật thừa kế của các quốc gia trên đều quy định các hàng thừa kế xen lẫn với bậc thừa kế. Thừa kế theo bậc được áp dụng khi người thuộc hàng thừa kế được hưởng di sản đã chết trước hoặc chết cùng thời điểm với người để lại di sản, thì các con (các cháu) của người đó được hưởng di sản. BLDS của các quốc gia nêu trên đều có sức sống lâu bền, trải qua hàng thế kỷ nhưng vẫn giữ được hiệu quả điều chỉnh, thể hiện trình độ lập pháp tuyệt vời. Do đó, để pháp luật về thừa kế của Việt Nam ngày càng hoàn thiện, việc học hỏi, tiếp thu có chọn lọc kinh nghiệm xây dựng pháp luật cũng như vận dụng linh hoạt, sáng tạo các quy định của các nước là hết sức cần thiết.

KẾT LUẬN CHƯƠNG 1

Quá trình phát triển của thừa kế gắn liền với sự phát triển của lịch sử loài người. Dù ở thời kỳ nào, dưới chế độ xã hội nào, chế định thừa kế cũng luôn đóng vai trò quan trọng, tựa như một bức tranh sinh động phản ánh các quan hệ xã hội, quan hệ tài sản qua từng giai đoạn phát triển. Ở chương mở đầu này, xuất phát từ việc tham khảo giải nghĩa từ các cuốn từ điển cũng như quy định của pháp luật hiện hành, tác giả đã xây dựng và đưa ra khái niệm về thừa kế theo pháp luật, phân tích và chỉ ra các trường hợp được hưởng thừa kế theo pháp luật. Để có cái nhìn toàn diện và thấy được những ưu nhược điểm của các quy định về thừa kế trong từng giai đoạn, trong chương này đã phân tích tiến trình phát triển của pháp luật Việt Nam về thừa kế theo pháp luật xuyên suốt từ trước năm 1945 cho đến nay. Quyền thừa kế nói chung và thừa kế theo pháp luật nói riêng của công dân Việt Nam luôn được tôn trọng và ghi nhận ngày càng đầy đủ, hoàn thiện hơn. Trong xu thế phát triển chung của thế giới và các hệ thống pháp luật có xu hướng xích lại gần nhau vì lợi ích chung, việc tham khảo các quy định tương ứng của pháp luật thế giới là hết sức quan trọng. Qua đó có thể học hỏi, tiếp thu có chọn lọc các quy định sao cho phù hợp với điều kiện của Việt Nam.nhằm nâng cao hơn nữa hiệu quả điều chỉnh cũng như đảm bảo được quyền và lợi ích hợp pháp cho những người thừa kế và những người có liên quan. Luận văn: Thực tiễn thừa kế theo pháp luật Việt Nam.

XEM THÊM NỘI DUNG TIẾP THEO TẠI ĐÂY: 

===>>> Luận văn: Diện và hàng thừa kế theo pháp luật Việt Nam

Dịch Vụ Viết Luận Văn 24/7 Chuyên cung cấp dịch vụ làm luận văn thạc sĩ, báo cáo tốt nghiệp, khóa luận tốt nghiệp, chuyên đề tốt nghiệp và Làm Tiểu Luận Môn luôn luôn uy tín hàng đầu. Dịch Vụ Viết Luận Văn 24/7 luôn đặt lợi ích của các bạn học viên là ưu tiên hàng đầu. Rất mong được hỗ trợ các bạn học viên khi làm bài tốt nghiệp. Hãy liên hệ ngay Dịch Vụ Viết Luận Văn qua Website:  https://hotrovietluanvan.com/ – Hoặc Gmail: hotrovietluanvan24@gmail.com